KONU :Tsunami nedir ?

                                            Nasıl oluşur ?

                                            Evreleri nelerdir?

                                            Enerjiyi nasıl aktarır ?

                                            İnsanları nasıl etkiler ?

                                 DERS: Levha Tektoniği ve Depremler

                                      HAZIRLAYAN:

                                   Nilüfer YILDIRIM Konya,2011

Photo from Indonesia





     Deniz ya da okyanus tabanındaki büyük bir fayda ani bir yer değiştirme, volkan patlaması  ve bunlara bağlı taban çökmesi, zemin kaymaları  suyu sanki büyük bir kürekle itiliyormuş gibi sürerek okyanus yüzeyinde güçlü su dalgaları doğurur. Bu su dalgaları deprem kaynağının dolayından yayılır ve sahile ulaşın
            caya dek okyanus üzerinde ilerler ; bazen kara üzerinden ve ırmak ağızlarından içeriye yüzlerce metre girerler.

            

 Şekil 1: Kıyının hemen açığında yükseklikleri bazen çok artar, birden kabararak kıyıda yıkıcı sonuçlar doğururlar.

 Bu uzun su dalgalarını İngilizce’ de adlandırmanın bir diğer alışılmış yolu  ‘’gelgit dalgaları ‘’ dır.Bu yanlış bir adlandırmadır.Bu dalgalar Güneş’in ya da Ay’ın okyanus suyu üzerindeki çekiminden dolayı doğmazlar.İspanyolcadaki  maremoto sözcüğü tam oturmaktadır ; fakat daha iyi bir sözcük gereksinimi içinde İngilizce ‘de , bilim adamlarınca depremsel deniz dalgası ve tsunami sözcükleri tam oturmaktadır.Japoncadaki kullanımı özellikle yerindedir ; çünkü Japon Adaları , bazıları ta Güney Amerika kadar uzaklardan gelen tsunamilerin yıkıcı etkilerinden çok çekmişlerdir.Tsunami  sözcüğü, dünya dillerine 15 Haziran 1896'dan sonra girmiştir. Japonya'da, 26000 kişinin hayatını kaybettiği  Büyük Meiji  Tsunamisi'nden sonra Japonlar'ın yaptığı yardım çağrılarıyla dünya dillerine kendiliğinden  yerleşmiştir.

 İşte tarihin en dev boyutlu tsunamilerinden biri  1896 ‘da merkezi kıyıdan açıkta büyük bir depremin ardından Honshu’nun doğu Sanriku kıyılarını vurdu.Depreme ilişkin en yakın kestirim, Japonya hendeğindeki bir denizaltı fayı boyunca geniş bir okyanus taban alanının aşağıya ya da yukarı geri sekmesiyle meydana geldiğiydi.Depremsel deniz dalgası ( tsunami ) yakındaki karaya, gelgit üst düzeyinden 25-30 m kadar  yükseklikte vurdu.Köyler olduğu gibi sulara gömüldü.Sular  100000’den çok evi önüne katıp götürdü ve daha öncede denildiği gibi 26000 insan öldü.Doğu da tsunami dalgaları Büyük Okyanusa yayıldı ve Hilo ‘da ( Hawaii ) 3 m genlikte dalgalar saptandı.Dalgalar Amerika kıyılarına dek ilerledi ve oradan Yeni Zelanda’ya Avusturalya’ya yansıdılar.2 Mart 1933 te ,dalga tepeleri 25 metreyi bulan bir tsunaminin Sanriku sahil şeridini silip süpürmesiyle felaket yenilenerek yaklaşık 3000 can aldı.

  Hep o bilindik soru akıllara gelir, peki ‘Tsunami nasıl oluşur ? ‘Tsunami ilk oluştuğunda tek bir dalgadır ancak kısa bir süre içerisinde üç ya da beş dalgaya dönüşerek çevreye yayılmaya başlar. Bu dalgaların birincisi ve sonuncusu çok zayıftır ancak diğer dalgalar etkilerini kıyılarda şiddetli biçimde hissettirebilecek bir enerjiyle ilerlerler. Bu nedenle depremlerden kısa bir süre sonra kıyılarda görülen yavaş ama anormal su düzeyi değişimi ilk dalganın geldiğini gösterir. Bu değişim, arkadan gelecek olan çok kuvvetli dalgaların ilk habercisi de olabilir.

  Tsunami’ den sonra oluşan dalganın diğer deniz dalgalarından farkı; su zerreciklerinin sürüklenmesi sonucu hareket kazanmasıdır. Derin denizde varlığı hissedilmezken, sığ sulara geldiğinde dik yamaçlı kıyılarda ya da V tipi daralan körfez ve koylarda bazen 30 metreye kadar tırmanarak çok şiddetli akıntılar yaratabilen bu dalga; insanlar için deprem, tayfun, çığ, yangın ya da sel gibi bir doğal afet haline  gelebilmektedir.

Salınımın tsunamiden farkı;

Tsunmai; hemen ve 4-5 dalgadan oluşur ve kısa sürede etkisini kaybeder. Salınım ise daha geç, daha fazla dalgadan oluşur ve daha sonra uzun süre etkilidir.

Tsunamiler oluşum sırasında 3 evreden geçer;

1. Oluşum Evresi: Okyanus tabanındaki yer kabuğu kırılarak deprem oluşur. Bunun sonucunda okyanus ya da deniz suyunun dengesi bozulur ve su kütlesi karıştırılır.

2. Yayılma Evresi: Oluşan dalgalar açık denizlerden kıyılara doğru hızla yayılır.

3. Sel-Tufan Evresi: Karalar, kıyılardaki yerleşim alanları, tesisler, limanlar.     

                    

Şekil 2: Tsunamilerin  özelliklerini betimlemede kullanılan terimler.

 Açık denizde ,  bir tsunaminin iki tepe noktası arasındaki uzaklık 100kmden çok olabilir, yüksekliğininse 1 metreyi aştığı ender olur.Bu tür dalgalar denizdeki gemilerce ayır edilemezler.Su derinliği azaldıkça dalgaların hızı kesilir.Bazen tsunami kıyıya yaklaştığında su düzeyi önce düşerek kumsallardan çekilir ve balıkları açıkta bırakır.Örneğin,1923’te Hilo’daki ( Hawaii) bir tsunaminin bu evresinde , açığa çıkan düzlüklerdeki balıkları toplamak üzere düşüncesizce konuşmaları sonucu bazı kişiler kıyıya vuran ilk dalgada boğuldular.    

                                     

  Bir tsunaminin yerel yüksekliği , deniz dibinin ve kıta sahalığının yüzey biçimlerinden ve kıyı çizgisinin geometrisinden etkilenir.Örneğin açık ve kanca biçimli körfezlerde tsunami körfezin bir yanında olağanüstü kabarmaya neden olurken öteki yanı perdelenerek çok az değişme gösterir.Japonya ‘nın Honshu Adası’nın Büyük Okyanusa bakan kıyıları gibi tsunami kaynağını karşıdan gören kıyı bölgeleri çoğunlukla en yüksek deniz tırmanması altında kalan yerlerdir; fakat yüksek burun ve yarım adaların korunaklı yanları sığınmaya elverişlidir.Tsunami tırmanmasını adlandırma konusunda bir karışıklık meydana  gelmiştir.Tsunami sırasında suyun en yüksek gelgit düzeyinin üstündeki yüksekliğine tırmanma  yüksekligi  adı verilir.Bu düşey yükseklik kıyıdan açıktaki tsunami su dalgasının yüksekliği ile ya da olağan kıyı şeridinden içeri yatay su tırmanma uzaklığı ile aynı değildir.Bir tsunami baskını bazen bir körfez ya da ırmak ağızında büyüyerek neredeyse dik bir duvar oluşturur buna su duvarı  adı verilir.

  Tsunami felaketlerinden yazılı tarihin hemen her döneminde söz edilir.En erken tarihlisi, MÖ 479 yılında Ege Denizi’nin kuzey ucunda yıkıma yol açan deniz dalgasının betimlemesidir.Bunu izleyen yüzyıllarda ,Akdeniz’in kıyı ovalarında ve kıyıdan açıktaki adalarında başka tsunamiler meydana gelmiştir.Modern dönemin son 2 yy’ı içinde ölümcül sonuçlar doğuran yaklaşık 350 tsunami olmuştur.Her yıl dünyanın herhangi bir yerinde ortalama bir tane büyük tsunami meydana geliyor.Çoğu okyanus ve açık denizlerde meydana gelir, özellikle Büyük Okyanus ,Hint Okyanusu, Akdeniz ,Atlantik Okyanusu ve Karaiblerde sık görürlürler.Büyük tsunamiler yalnızca dalma-batma kuşaklarına özgü değildir.1993 yılının 12 Temmuz’daki Hokkaido tsunamisi buna örnektir.
   Depremsel Deniz Dalgası Uyarı Sistemi , Büyük Okyanus tsunamilerinden gelecek tehlikeyi azaltmak amacıyla  1 Nisan 1946 yıkıcı Aleut tsunamisinden sonra Büyük Okyanusa kuruldu.Sistem uluslarasıdır. ( http://nthmp.tsunami.gov/ )  Büyük bir depremin belirtileri, ABD , Japonya , Tayvan , Filipinler , Fiji Şili , Hong Kong , Yeni Zelanda, Samoa ve başka yerlerdeki deprem gözlemevlerinden derhal Honolulu’daki tsunami uyarı merkezine telgraf , telsiz  ya da telefonla iletilir sonra depremin olduğu bölgedeki  çeşitli gözlemevlerinin gelgit ölçerlerinden su düzeyindeki değişime ilişkin bilgiler sağlanır. Bu bilgilere dayanarak tsunami uyarıları yayınlanabilir.

   Daha uzaktaki yerlere gelince, tsunamiler hızlı yol alsalar da buraları uyarmak için genellikle yeterli zaman bulunur.Örneğin,  bir tsunaminin Şili kıyısından Hawaii ye varış süresi yaklaşık 15 saat ; Aleut Adalarından Kalifornia ya yaklaşık 4 saattir. Ancak şunun anlaşılması yaşamsal önemdedir : düşey atımlı deniz tabanı kırılmalarına uğrayan yüksek kabarmaların depremden yalnızca dakikalar sonra vardığı kıyı bölgeleri büyük dalga basmalarıyla karşılaşabilir.Alaska’da , Japonya’da ve Kuzey Amerika’nın Cascadia dalma-batma kuşağında durum böyledir.Böyle bölgelerde gösterilecek tek bir korunma tepkisi vardır : o da şiddetli sarsıntıyı duyarduymaz YÜKSEK YERLERE  çıkmaktır.Açıkçası ,tsunami tehlikesinin büyüklüğü sahil şeridinin şekli,kıyıya bitişik deniz tabanının yüzey biçimleriyle doğrudan ilişkilidir.

ü  Eğer tsunamilerin etkisine açık bir kıyı bölgesinde yaşıyorsanız, bir tsunami baskını tehlikesini en aza indirmek için atacağınız bazı adımlar vardır:

      Eğer kuvvetli bir deprem hissederseniz,gelgitte su altında kalan çukur bölgelerden hızla uzaklaşarak yüksek alanlara çıkın

      Eğer ,okyanus dibinde , ya da bir kıyı açığında deprem olduğu haberini alırsanız,yüksek alanlara gitmeye hazır olun; tsunamiler çoğunlukla gelişlerini kıyı şeridinde su seviyesinde bir çekilme ya da yükselme biçiminde haber verirler ve bu uyarı önemsenmelidir;tsunamiyi görmek için kumsala ya da rıhtıma inmeyin ; ve yerel acil müdahale örgütünün söylediklerini yerine getirin.

   Hasarlı tsunami olayları son zamanlarda azalmış değil.Örneğin ,20.yy’ın son 10 yılında ,çoğu Büyük Okyanus bölgesinde olmak üzere 80’den çok tsunami kaydedildi.Bu tsunamilerin 4000’in üstünde can aldığı kestiriliyor.
                                        Dünya’da görülmüş önemli tsunamiler

Tarih	Kaynak Bölgesi	Gözlenen Tırmanma Yüksekliği	Görüldüğü Yer	Açıklama
Ms 1500 1 Kasım 1755 21 Aralık 1812 7 Kasım1837 17 Mayıs 1841 2 Nisan 1868 13 Ağustos 1868 10 Mayıs 1877 27 Agustos 1883 15 Haziran 1896 3 Şubat 1923 18 Kasım 1929 2 Mart 1933 1 Nisan 1946 4 Kasım 1952 9 Mart 1957 23 Mayıs 1960 28 Mart 1964  29 Kasım 1975 26 Mayıs 1983 12 Temmuz 1993 3 Haziran 1994 1 Ocak 1996 17 Temmuz 1998 26 Aralık 2004 11 Mart 2011	Santorini püskürmesi Doğu Atlantik    St.Barbara boğazı(Kaliforniya) Şili Kamçatka Hawaii Ad. Peru-Şili     Peru-Şili  Krakatoa püskürmesi Honshu Kamçatka Grand banks, Kanada Honshu Aleut Adaları Kamçatka Aleut adaları Şili Alaska Hawaii Ad. Honshu, Japonya Hokkaido, Japonya Java Endonezya Papua,Yeni Gine Sumatra Japonya	5-10 birkaç metre 5 5m.den az 3 m.den az 10 m.den çok 2-6 24 yklşk 5 m. 27 20m.’den çok 10 5m.den az 5 m.den az 10 m.den çok 6 yaklşk.4 m. 14 m. 20 11 5 10 m.’den az 15 2,5 m’den fazla	Girit Lizbon,Portekiz St.Barbara Hilo,Hawaii Hilo,Hawaii Hilo,Hawaii Arica,Peru Japonya Java Sanriku, Japonya Waiakea , Hawaii Taylor körfezi Newfoundland Sanriku, Japonya Wainaku, Hawaii Hilo ,Hawaii Hilo,Hawaii Waiakea, Hawaii Crescent, Kaliforniya Hilo,Hawaii Minehama , Honshu Okushiri Adası Malang Sulawesi Aitape Hint Okyanusu Japonya	Akdeniz kıyılarında yıkım Avrupa’dan Antillere dek İlk bildirimler büyük olasılıkla abartıldı 30.000’den çok insan boğuldu Yaklaşık 26.000 insan boğuldu Deprem deniz tabanında büyük heyelanları tetikledi Dalgalardan 3000 kişi öldü 159 kişi öldü, Hawaii de 5 ölü bağlantılı olduğu depremin büyüklüğü:8.3 Alaska’da ve Kaliforniya’da 119 ölü ;tsunami zararı 104 milyon $ Japonya’nın batı kıyısında 104 ölü ;neden olan depremin büyüklüğü 7.7 200’den fazla ölü ,depremin büyüklüğü 7,8 222 ölü depremin büyüklüğü 7,2 9 ölü büyüklüğü 7,7 yaklaşık 2500 ölü ,deprem büyüklüğü 7,0 neden olan yerel depremin büyüklüğü 9,3 neden olan depremin büyüklüğü 8,9

   

      Türkiye’de,tarihsel olarak bakıldığında 90’a yakın tsunami yaşandığı görülüyor. Yalnız bu büyüklükte bir tsunaminin Türkiye oluşmasının mümkün olmadığı vurgulanıyor. Bu verilerin tarihsel kaynaklardan elde edilmesinden dolayı nasıl yaşandığı tam olarak bilinmiyor. Ülkemizin en büyük  tsunami  tehlikesi akdeniz ve ege bölgesinde mevcuttur.(Muğla,Fethiye,Antalya civarlarının olduğu bölgeler.) Girit Adasının batı ucundaki 365 depreminde oldukça büyük dalgaların oluştuğu ve bizim güney-batı kıyılarımızı etkilediği biliniyor.Bu bölgede ortalama yy’da bir tsunami oluşuyor.

      Marmara denizi dikkate alındığında tsunami yapacak mekanizmalara sahip olduğu görülmektedir.Bunlara örnek verecek olursak; 3 tane bin metreyi aşkın çukur bulunmaktadır.Çukurların özelliği ise yamaçlarında kalın tabakalı çamur bulundurmasıdır.Bu çamurlar depremler ile tetiklenip denizaltı heyelanı oluşturur ise Marmara kıyılarında ciddi manada tsunami oluşturabilir.

        Bugüne kadar Marmara da otuza yakın tsunami olduğu biliniyor. En büyük tsunami ise 1509 yılında olduğu tahmin ediliyor.1509 depreminden sonra dalgaların Yenikapı Surlarını bile aştığı 6m’yi geçtiği tarih kitaplarında,tarihi belgelerde kaimdir.1894 İstanbul depremi denilen büyük depremde yine denizin geriye çekilip tekrar karaya doğru ilerlediği biliniyor.
       

      

        Tsunami gibi bir doğal afet insanların yaralanmalarına ya da yaşamlarını yitirmelerine neden olan ve/veya mal, tarım ve çevreye zarar veren tehlikeli durum veya olaylardır. Doğada hiçbir şey durağan değildir. Gerçekte doğa, düzenli değişimlere sahiptir.

@Nilüfer Yıldırım